تموکن، کلانشهر هخامنشی را بیش از پیش بشناسیم

تمدن­ هایِ مستقر در ایران، به­ ویژه در جنوب، همواره به اهمیت همه­ جانبه­ ی دریایِ پارس پی برده و به دلایلِ مختلف، به آن توجه تام و تمامی داشته ­اند.

نخستینِ آن­ ها، دولتِ پیش از آریایی «ایلام» است که شهریهوم یعنی ابالت ساحلی آن، بر دریابارِ پارس ـ از حوالیِ دیلم تا جنوب لیان و از شرق به دامنه­ هایِ زاگرس ـ با مرکزیت «لیان» (بوشهر کنونی)، از لحاظ مقابله با تهاجم­ های خارجی، تجارت دریایی و موقعیت مذهبی حائزِ اهمیت بوده است.

با استقرار «هخامنشیان» بر فلات ایران با مرکزیت پارس، اهمیت مناطق بوشهر دو چندان شود. آن­ ها چند مسیر ارتباطی از «پارسه» به کناره­ هایِ دریا ایجاد کردند که به استانِ بوشهر ختم می­ شد. همچنین راهِ شاهیِ مهمِ پارسه به شوش در نیمه­ ی راه در حوالی ارّگان (ارّجان) ناگهان به سمتِ جنوب امتداد می­ یافت و به «تَموکَن» ((Tammoukkan در ناحیه­ ی «دشتستانِ» کنونی می­ رسید و از آن­ جا به لیانِ قدیم می­ رفت و شاخه­ ای از آن در جلگه­ ی ساحلی به بندرِ «آئوزینزه» ـ به اعتقاد «بطلمیوس» بندرِ «سیراف» پیش از ساسانی ـ و «اپستانه» و «هرمزیه» امتداد می­ یافت.

در این میان، کهن­ شهرِ تَموکَن(تااُوکه1) که مستنداتِ جدید تاریخی2 گواه بر اهمیت فوق­ العاده­ی آن در دوره­ی هخامنشیان، به­ ویژه در دوره­ی «داریوش اول هخامنشی» است، از موقعیت سوق­ الجیشی با نواحی ساحلی و پس­ کرانه­ها و از طرفِ دیگر با پارسه، مرکز سیاسی ـ اداریِ هخامنشیان، برخوردار بوده است.

مدارک نو یافته و پژوهش­ های جدید تاریخی نشان می­ دهد که هم پادشاهان و هم دیوانیانِ مشهور هخامنشی توجه خاصی به تَموکَن داشته­ اند. این توجه علاوه بر موقعیت استراتژیک، امنیتی ـ دفاعی و تجاری، وجودِ چند کاخ و ابنیه­ ی هخامنشی در این شهر و حوالی آن می­باشد که زمان ساخت ­و سازِ بعضی از آن ­ها را به زمان پیش از «کوروش بزرگ» («گورِ دختر» در پشتکوه دشتستان به اعتقاد برخی از مورخان)، زمانِ کوروش (کاخ «چَرخاب») و داریوش اول (کاخ «بَردَک­سیاه» دورودگاه و «سنگ­ِسیاه» جتوط احتمالاً) می­رسد.

اسناد تاریخی نشان می­دهد که داریوش اول در "تَموکَن" در حوالی سال بیست تا بیست و سوم پادشاهی خود مشغول ساختن کاخی بوده که احتمالاً دومین کاخ او می­باشد. همچنین بسیار محتمل است که چند صباحی را در این منطقه گذرانیده باشد. در شهرِ پر رونق تَموکَن چند هزار نفر به کارِ ساخت و سازِ ساختمانی و کشاورزی اشتغال داشته­اند. اسناد تاریخیِ "تختِ­جمشید" فقط در یک مورد نشان می­دهد که صدها کارگر به­ عنوان نیروی کار از "تراکیه"، "کلیکیه"، "کاپادوکیه" و "مصر" در آن­جا مشغول به کار بوده­ اند و در سند دیگری آمده است که 547 کارگرِ مصری به تَموکَن(تااُوکه) گسیل می­شوند و در سند دیگری نیز 29 نفر به تَموکَن فرستاده می­شوند تا بناهایی در خورِ امپراطورِ هخامنشیان در آن­ جا ایجاد نمایند و محصولاتِ کشاورزی برداشت کنند.

به­ زودی شهرِ تَموکَن(تااُکه) در منطقه­ ی دشتستانِ استانِ بوشهر، به کلان­شهرِ هخامنشی بر دریابارِ دریای پارس و مرکزِ ثقل سیاسی ـ اقتصادیِ هخامنشیان تبدیل گردید و هم انتظام­ بخشِ شبکه­های ارتباطی در خشکی و دریا شد.

تَموکَن پس از سقوط هخامنشیان نیز به حیات خود ادامه داد و حُکمِ انبار تدارکاتی را داشت که بنادرِ "کرسونئوس"(بوشهر) در دوره­ی سلوکیان و "انطاکیه" ی پارس(بوشهر) دوره­ی اشکانی را تقویت می­کرد. این شهر در دوره­ی ساسانیان به "توز"،  "توّز"  یا  "توّج" (توه)  تغییر نام داد و دوباره به اوج خود رسید. به­ طوری که کم­ تر مورخ و جغرافی­ نویسی است که به این نکته اشاره ننموده باشد. این درخشش حتی پس از سقوطِ ساسانیان، در قرون اولیه­ ی اسلامی نیز ادامه یافت و آوازه­ ی "توّج"  یا  "توّز" و پارچه­ های کتانی آن مرزهای ایران و جهانِ اسلام را در نوردید.

پی­نوشت

1.­ در متون یونانی شهر «تَموکَن» به شکل «تااُوکه» و «تئوکا» آمده است.

2.­ کشفیات جدید باستان­ شناسی در اسفندماه 1383 شامل: نقش داریوش، کتیبه­ ای به خط میخی و سه کیلو طلا در کاخ «بردک­سیاه» دورودگاه – دشتستان – بوشهر، می­ باشد.

 مقاله­ی حاضر از استاد غلامحسین نظامی کارشناس ارشد تاریخ، مدرس دانشگاه و دبیرستان­ های بوشهر می­باشد. این مقاله در ص:3 مجله­ی تَموکَن (نشریه­ ی گروه آموزشی تاریخ استان بوشهر) شماره­ ی اول ـ پاییز 1386 چاپ شده است و با رعایتِ امانت و موازینِ علمی در این تارنما نگاشته شده است.

یعقوب فــولادی / دورودگــاه 

مردادماه 1392 خورشیـــدی

{jcomments on}